Houden we het nog Droog in de Zaanstreek?

 

Klimaatadaptatie staat voor ingrepen in de publieke- en private ruimte die genomen worden om in te spelen op de effecten van klimaatverandering, als hevige regenval met als gevolg extreme wateroverlast en lange periodes van hitte die leiden tot droogte.

Babel besteedde al diverse malen aandacht aan het thema Duurzaamheid, waarvan de laatste in 2013 met de charismatische circulaire- en duurzaamheidspromotor, architect Thomas Rau.
Dat het klimaat verandert merken we allemaal. In Nederland en dus ook in de Zaanstreek hebben we nu nog vooral te maken gehad met regenoverlast, maar de voortekenen zijn er al dat ook lange periodes van hitte en dus droogte zullen komen. Het landelijk deltaproject ‘Ruimte voor de rivier’ is inmiddels gerealiseerd. Dat resulteerde in het creëren van extra waterreservoirs – met als bonus nieuwe natuur – bij de grote rivieren in periodes van extreme waterhoogte, veroorzaakt door wateroverlast afkomstig uit Duitsland en Frankrijk die via dezelfde rivieren ons land bereikt.

Mentaliteitsverandering als basis voor duurzame oplossingen

Er zijn meer structurele én duurzame maatregelen nodig om ons land in de toekomst te behoeden voor de problemen die klimaatverandering te weeg kunnen brengen. Het vergt een mentaliteitsverandering op alle niveaus, een wake-up call, waarbij de handen ineen moeten worden geslagen en de overheden het voortouw moeten nemen en gaan samenwerken. Particuliere initiatieven en burgerorganisaties zijn zeker ook van belang, maar mogen niet de aandacht afleiden van de structurele oplossingen van de overheden, dat is conclusie van een avond waarin belangrijke actoren als vertegenwoordigers van het waterschap, de lokale overheid, een lokaal (Amsterdams) initiatief, een pril Zaans initiatief en een stedenbouwkundige, acte de présence gaven met boeiende presentaties en helaas te weinig tijd voor debat en interactie met publiek. Dat laatste en de maatschappelijke urgentie van klimaatverandering heeft ons als Babel (in februari 2018 red.) doen besluiten om de komende jaren regelmatig dit onderwerp op onze activiteitenagenda te plaatsen, elke keer met een thema eruit gelicht, inclusief opbrengst van en terugblik op de afgelopen bijeenkomst. Hierna een samenvatting van de presentatie van de gastsprekers en het (te) korte debat na afloop.

Het waterschap

Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK), eerste loco-dijkgraaf Rob Veenman en Jan Wijn, projectleider Waterbeheer

Rob Veenman, geboren Oostzaankanter opent de bijeenkomst met de constatering dat ‘de Zaanstreek met haar kenmerkende padenstructuur al eeuwenlang doet aan waterbeheer en het bedenken van oplossingen voor wateroverlast. Wonen en water, het is een integraal gegeven. Daarvoor kunnen we terugkijken naar het verleden en moeten we nu en in de toekomst vooral samenwerken; overheden, burgers en ondernemers. Ieder vanuit zijn eigen taak en verantwoordelijkheid. In België is de regeling dat je je probleem op eigen erf eerst zelf moet oplossen, als dat niet lukt doe je beroep op de overheid. Dat zou volgens mij ook in Nederland gewenst zijn.’

Het waterschap is naast de landelijke, provinciale en lokale overheid, de vierde overheidslaag in ons land, met een heldere rol en gespecialiseerde taakomschrijving. Dat laatste wordt nog wel eens als onnodig gekwalificeerd, maar er is specialisme nodig om in ons laaggelegen en waterrijke Nederland, de waterhuishouding veilig en gezond te houden.
Jan Wijn, projectleider HNHHK vervolgt met de presentatie van de digitale Klimaatkaart, die in samenwerking met de gemeente in 2017 is gerealiseerd. Daarop zijn de effecten van klimaatverandering te zien als hoosbuien met lokaal 50 mm regenval met als gevolg riool overstort en ondergelopen kelders. Andere prognoses zijn de zeespiegelstijging van 0,85 tot 2 meter in twintig jaar en het fenomeen hittestress: door lange periodes van droogte zakt de bodem van het veenweidegebied, dat veroorzaakt op diverse fronten schade. Ook de dieren zullen er last van ondervinden en niet te vergeten de mens zelf, met name de ouderen en zwakkeren onder ons. Er

zal extra waterberging gecreëerd moeten worden als buffer voor periodes van droogte/hitte en wateroverlast. De Gedempte Gracht is een mooi voorbeeld van het samengaan van waterberging en verfraaiing van de omgeving en verbetering van de leefkwaliteit.

Vanuit de zaal:
Voormalig waterschapbestuurder roept aanwezigen op om ideeën aan te dragen. Het HHNK heeft binnenkort een stimuleringsbudget beschikbaar uit het WaterInnovatieFonds (besluitvorming februari 2018 red.), om meer draagvlak en betrokkenheid met het werk van het waterschap te stimuleren. https://www.hhnk.nl/document.php?m=1&fileid=27748&f=8b404d04a003f64cd6adc8df8fbaf3b 8&attachment=0&a=337

Gemeente Zaanstad

Deltaprogramma en Klimaatadaptatie in Groen- en waterplan Zaanstad Hans Grotenbreg

In samenwerking met onder meer het waterschap heeft Zaanstad een toekomstscenario ontwikkeld over hoe de stad zich moet wapenen tegen toekomstige klimaatveranderingen met als basisgegeven: wat gebeurt er als wereldwijd de temperatuur 2 graden stijgt? De overheid heeft als een van haar kerntaken te zorgen voor veiligheid. Klimaatadaptatie is een van de drie aanleidingen om het Groen- en Waterplan Zaanstad te ontwikkelen. De andere twee aanleidingen zijn: de bouwopgaves en de druk op het binnenstedelijk groen. De besluitvorming hierover wordt voorgelegd eind maart 2018 aan het nieuwe college.

Er zijn concrete zorgen waarmee we aan de slag moeten als: het beschikbare water is eindig, veel watergangen zijn gedempt, het rioolwater raakt vervuld bij extreme regenval, er zullen verkoelingsplekken moeten komen.
link naar het Groen- en waterplan Zaanstad: www.zaanstad.raadsinformatie.nl/document/6081810/1/Presentatie_Groen_en_waterplan_Zaan stad_Zaanstad_Beraad_11_januari_2018_DEF www.zaanstad.notubiz.nl/document/6122781/1/Beantwoording_vragen_GWP_Zaanstad_Beraad _18-01-2018

Vanuit de zaal:
Zijn er algemene richtlijnen hoe je een wijk / buurt klimaatadaptief inricht of herinricht?
Nee, nog niet.We staan aan het begin van een proces. Ambities, kaders en normen moeten nog geformuleerd en vastgesteld worden (lokaal: Groen- en Waterplan Zaanstad). Bij nieuwbouw is alles mogelijk, de opgave ligt bij bestaande wijken. Bewustwording is de basis voor verandering, van bewoner, ondernemer, eigenaar, tot overheid. Daar zijn we als gemeente en ook het waterschap volop mee bezig. Operatie Steenbreek en DuurZaan als voorbeeld.

Amsterdam Rainproof – lokaal initiatief, onderdeel van Waternet Lot Locher, programmastrateeg

Amsterdam Rainproof is als onderdeel van het Amsterdamse waterbedrijf Waternet in het leven geroepen om bewustwording te creëren over klimaatverandering en het groen- en watergebruik in de stad. Dat doet Rainproof als platform met aansprekende acties op wijkniveau en gericht op samenwerking tussen bewoners, ondernemers en organisaties, met een frisse website en huisstijl en de slogan ‘Amsterdam Rainproof, elke druppel telt’. https://www.rainproof.nl

Lot Locher vertelt ons wat de werkwijze is van Rainproof. ’Je hebt concrete verhalen en getallen nodig om je boodschap over te brengen en mensen in beweging te krijgen. Wij bieden een platform voor het delen van ideeën en samenwerking, inclusief gebruik van onze communicatiemiddelen zoals brochures’.

‘De verdichting en verstening van de stad heeft als effect dat er minder ruimte is voor waterberging. Hevige regenbuien zorgen voor schade en overlast. Een wolkbreuk in 2014, veroorzaakte een schade van een miljard euro. De urgentie is dus hoog. Onze ambitie is dat Amsterdam in 2050 regenbestendig moet zijn. Concreet gegeven: de looptijd van de openbare ruimtelijke inrichting en een riool is dertig jaar. Je ziet dat het riool nu overal vernieuwd wordt, maar zijn die nieuwe riolen wel klimaatbestendig, is alleen het riool vernieuwen afdoende? ‘ Volgens Rainproof moet de aanpak en oplossing op netwerkniveau plaatsvinden: gedeeld eigenaarschap en gedeelde oplossingen, zowel publiek als privaat. Samenwerken als credo.

De (her-) inrichting van de openbare ruimte moet klimaatbestendig zijn. De straat zou bij voorkeur een woonstraatfunctie moeten krijgen. De oplossingen liggen op buurtniveau. Rainproof wil direct en indirect de bewoners benaderen, zoals bijvoorbeeld via afspraken met de tuincentra en promotie van bier, gemaakt van hemelwater: Amsterdams Hemelwater Code Blond. https://www.parool.nl/amsterdam/brouwerij-maakt-bier-van-regenwater- wibautstraat~a4337123/

Rainproof wil vooral de successen vieren en dat tonen via haar acties en website. Rainproof ziet zich als aanstoker en intermediair. Nu zijn er als zo’n 1000 partners en lopen er veel projecten. De vraag is elke keer: wat kunnen we samen doen.

Advies aan de gemeente en haar bestuurders, met name richting de komende verkiezingen:
op stedenbouwkundig niveau moet klimaatbestendig ontwerpen en bouwen onderdeel van de bouwenvelop worden en als selectiecriterium in de tender opgenomen.
Corporaties zijn moeizame partners, die zich nu nog kunnen schuilen achter gemeentelijk beleid. Dat moet aangepast worden, de kaders aangescherpt.
Ze pleit voor een Handboek openbare ruimte. Gebruik waterpasserende tegels en stimuleer de vergroening van de particuliere tuinen, ook al is dat laatste een klein deel van de oplossing en vooral een bewustwordingsinstrument.

Duurzaan, lokaal Zaans initiatief
Frank Kessel, een van de initiatiefnemers en Daniëlle Schouten marketing en pr (in opdracht van Zaanstad)

Stichting Duurzaan is nog niet zo lang geleden opgericht ‘ín de overtuiging dat door het verbinden van burgers, bedrijfsleven en de overheid een duurzamere samenleving in de Zaanstreek sneller wordt bereikt’.
Duurzaan wordt door de gemeente ondersteund om klimaatbewustwording te creëren, een platform voor duurzaamheid te faciliteren en samenwerking te stimuleren, met als ambitie Zaanstad tot een duurzame stad te maken om te wonen, leven en werken. Deels gebeurt dat via hun website en social media, maar ook met het (faciliteren en) organiseren van evenementen. Daniëlle Schouten is aangetrokken om campagnes op te zetten en daarvan ook de marketing voor haar rekening te nemen. Naast onder meer een regentonnen-actie, participeren in project SteenBreek om de tuinen te vergroenen en het stimuleren van vergroening van de daken, staat Duurzaan aan de vooravond van het eerste Klimaatcafé van de Zaanstreek (d.d. 19 februari 2018 in café De Fabriek en 27 maart in Grand café Atlantic in Krommenie) www.duurzaan.nl/klimaatverandering/klimaatcafe-regenwater/ en www.duurzaan.nl/partner/gemeente-zaanstad/

Stedenbouwkundigen – Urban Designers – De Urbanisten Dirk van Peijpe

Met een opdrachtenportefeuille van Tiel tot Hamburg, van Singapore, Mexico-city tot thuisstad Rotterdam en dichterbij, een onderzoek naar een klimaatbestendig Zaan-IJoeverfront, mag bureau De Urbanisten zich rekenen tot de voorlopers onder de klimaatadaptieve ruimtelijke ontwerpers, van klimaatbestendige wijken tot groene daken en parken en inmiddels bekend door waterbergingsfuncties in een stedelijke omgeving, met een aantrekkelijke verblijfsruimte, de waterpleinen.

Dirk van Peijpe, directielid en stedenbouwkundige geeft een boeiend betoog aan de hand van sheets, waarvan we enkele mochten gebruiken voor dit verslag.

Kern van zijn betoog: ‘Echte stappen in een klimaatadaptieve en aantrekkelijke inrichting van onze steden, zetten we mijns inziens op het schaalniveau van de buurt en daaraan gekoppelde projecten. Met vooral aandacht voor het aanpassen van de publieke infrastructuren als riolering, wegen, pleinen en parken aan veranderende wensen en klimaatopgaves.

Daar ligt een belangrijke verantwoordelijkheid bij de gemeente en het waterschap, uiteraard samen met andere partijen als corporaties, ecologische en milieuorganisaties en vastgoedpartijen. Er is politieke wil en daadkracht nodig die moet uitstralen naar bewoners en ondernemers.
Alle aandacht voor regentonnen en regentuintjes leidt af van de kerntaken, die liggen bij de overheid. En daar is nog een hoop te doen als cultuuromslag, kennisverwerving, kaders stellen (Omgevingswet als instrument), verantwoord en maatschappelijk ondernemen (governance) en financiering.’ Niemand loopt warm voor klimaatadaptatie zolang het niet het eigen belang schaadt. Als je klimaatadaptatie serieus wilt nemen, moeten volgens Dirk ‘vanaf het begin van de planontwikkeling ecologische diensten actief betrokken worden. Uitgangspunt moet zijn dat er geen regenwater meer in het riool terecht komt. Er moet een toolbox ontwikkeld worden voor de stedelijke ontwerpers en beheerders van openbare ruimtes om klimaatadaptief te kunnen (her-) inrichten en onderhouden.’

‘In onze werkwijze is de sociale component, het betrekken van de (toekomstige) gebruikers, strategisch van groot belang. Als voorbeeld neemt hij de opdracht voor herinrichting van een plein in Tiel. Met een budget van vijf ton, inclusief het participatietraject moest het plein overtollig regenwater kunnen opvangen tot een maximum van 500 kubieke meter, een ’watersensitieve herinrichting’ en een aantrekkelijke verblijfsfunctie voor de buurt worden. Voor de buurtscholen zijn educatieve programma’s opgezet waarin kinderen hun dromen over het toekomstige plein konden beschrijven. Dat resulteerde in de realisatie van klim-, speel- en waterplekken. Het project werd gefinancierd door de gemeente en het waterschap.’

‘In Rotterdam was er een hoogstedelijke opgave voor de ontwikkeling van een waterplein, het Benthemplein. Daarvoor was internationale belangstelling, van de VS tot China. Water wat normaal in het riool of oppervlakte water terecht komt, vult nu het waterplein. Het water staat daar twee dagen, stroomt vervolgens via een pomp naar een singel en komt niet meer in het riool terecht.’

Het Waterplein maakt onderdeel uit van het Rotterdam Climate Initiative, een programma dat zowel de oorzaken als de gevolgen van de klimaatverandering wil aanpakken, de luchtkwaliteit wil verbeteren en de geluidsoverlast wil beperken. Het doel is om van Rotterdam de duurzaamste wereldhavenstad te maken.

https://www.nemokennislink.nl/publicaties/waterplein-maakt-rotterdam-regenproof/ http://www.urbanisten.nl/wp/wp- content/uploads/publication_UB_de_architect_september2014.pdf http://www.urbanisten.nl/wp/

Kort debat met voorgaande sprekers: Dirk van Peijpe, Lot Locher, Hans Grotenbreg, Jan Wijn, Rob Veenman. Eva Stache, architect sluit aan. Eva, woonachtig in Oostzaan heeft groen en energieneutraal bouwen al jaren als missie. Niet omdat het trend is maar omdat het kan en moet. In samenwerking met universiteiten doet ze tevens regelmatig onderzoek naar elementen van duurzaam en circulair bouwen. Momenteel is dat ‘de rol en functie van groen in het bouwen’. https://www.youtube.com/watch?v=J3itNWARYus

De vraag is: hoe ver gaat het groen- en waterplan en is dat ver genoeg?
Het is een kwestie van cultuuromslag, bewustwording, noodzaak en draagvlak. Belangrijk daarbij zijn voorbeelden van positieve resultaten die mensen en organisaties kunnen omarmen, delen van eigenaarschap, bij voorkeur dicht bij huis en in de buurt. Dat kan een regenton zijn of een

onderhoudsarme groene tuin, maar ook een groen waterplein, een groen dak of groene gevel of gasloos energie-neutraal huis, dat qua vormgeving aantrekkelijk en eigentijds is.
Groen en water moet geen recreatieve toevoeging zijn maar functioneel en daarbij aantrekkelijk voor het (be-)leef klimaat.

Minder parkeerplaatsen, meer groen zal niet iedere autobezitter aanstaan, maar waarom moet ieder gezin een of twee auto’s voor de deur hebben staan als je ook een auto kunt delen? In grootstedelijk dichtbebouwde gebieden als Amsterdam is dat – noodgedwongen – inmiddels normaal, in Zaanstad met relatief minder druk op de openbare ruimte is dat nog ‘een ding’ .Een kwestie van cultuurverandering en tijd.

Advies ter afsluiting: omarm de Zaanse paden- en slotenstructuur en ontwerp hedendaagse energieneutrale varianten. Maak dat tot het Nieuw Zaans Bouwen (prijsvraag?).

Verslag van Lean van ’t Hooft (Babel)